صندوق سرمایه گذاری قابل معامله (ETF)

در پست قبلی مجله (همه چیز درباره صندوق‌های سرمایه‌گذاری) اشاره شد که دو نوع اصلی صندوق سرمایه‌گذاری وجود دارند؛ صندوق‌های سرمایه ثابت و صندوق‌های سرمایه متغیر. نوع سومی از صندوق نیز وجود دارد که به آن صندوق سرمایه‌گذاری قابل معامله (در زبان انگلیسی: Exchange Traded Fund یا به اختصار ETF) گفته می‌شود. این نوع صندوق برای اولین بار در سال ۱۹۹۳ ایجاد شد و یکی از نوآوری‌های صنعت مالی و سرمایه‌گذاری محسوب می‌شود؛ از سال ۱۹۹۳ تا کنون، صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله رشد حیرت‌انگیزی داشته‌اند. بنظر می‌رسد در سال‌های آینده نیز رشد این بخش از صنعت سرمایه‌گذاری ادامه داشته باشد.

این نوشته به معرفی صندوق‌های قابل معامله می‌پردازد؛ امّا پیش از آن باید اشاره شود که دو نوع دیگر صندوق چه ایراداتی دارند.

ایرادات وارد به صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک (صندوق‌های سرمایه متغیر)

یادآوری: نحوه عملکرد صندوق‌ سرمایه‌گذاری مشترک

• خالص ارزش دارایی واحد این صندوق‌ها در هر روز یک‌بار محاسبه می‌شود و صدور و ابطال واحد صندوق با همین قیمت انجام می‌شود.
• واحد صندوق را خود صندوق صادر و ابطال می‌کند و امکان معامله صندوق در جای دیگری (بازار ثانویه) وجود ندارد.
• تعداد واحد صندوق با صدور واحد جدید افزایش یافته و با ابطال واحد کاهش می‌یابد.
• صدور واحد جدید صندوق، خالص ارزش دارایی یک واحد صندوق را تغییر نمی‌دهد.

انتقادات

در سال‌های اخیر، صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک محبوبیت زیادی یافتند؛ با این حال دو انتقاد اصلی به نحوه عملکرد این صندوق‌ها وارد است.

انتقاد اول، عدم محاسبه ارزش صندوق و عدم امکان معامله واحد آن در طول روز: همانطور که در پست قبلی مجله اشاره شد، قیمت واحد صندوق‌ سرمایه‌گذاری مشترک در هر روز فقط یک‌بار و در پایان بازار محاسبه و منتشر می‌شود و تغییرات قیمت واحد در طول روز مشخص نمی‌شود. همچنین خرید و فروش واحد این صندوق‌ها نیز فقط یک‌بار در روز و پس از محاسبه خالص ارزش دارایی صندوق انجام می‌شود و امکان معامله واحد صندوق در طول روز وجود ندارد. (این مشکل در ETF حل شده است!)

انتقاد دوم، اثرات مالیاتی ابطال یک واحد بر دیگر دارندگان واحدها: در صورتی که یکی از دارندگان واحد صندوق سرمایه‌گذاری مشترک قصد نقد کردن (ابطال) واحد خود را داشته باشد، صندوق باید اقدام به فروش اوراق بهادار (مثلاً سهام) موجود در سبد خود کند تا وجه مورد نظر جهت ابطال واحد تامین شود. در بسیاری از کشورها، صندوق‌ها پس از فروش اوراق بهادار باید مالیات آن را بپردازند؛ در نتیجه نه فقط شخصی که قصد ابطال واحد صندوق را دارد، بلکه تمامی دارندگان واحد صندوق سرمایه‌گذاری باید این مالیات را پرداخت کنند. (این مشکل نیز در ETF حل شده است!)

ایرادات وارد به صندوق‌های سرمایه‌گذاری سرمایه ثابت

یادآوری: نحوه عملکرد صندوق سرمایه‌گذاری با سرمایه ثابت

• واحد صندوق بطور پیوسته در بازار معامله می‌شود و از همین رو، خالص ارزش دارایی‌های واحد صندوق ممکن است با قیمت خرید و فروش آن متفاوت باشد. (یعنی NAV هر واحد صندوق با قیمت واحد آن متفاوت باشد.)
• تعداد واحد صندوق ثابت است.

انتقادات

یک انتقاد اساسی به نحوه عملکرد این نوع صندوق وارد است. از آنجا که قیمت واحد صندوق در نتیجه عرضه و تقاضا در بازار مشخص می‌شود، قیمت واحد ممکن است با NAV هر واحد متفاوت باشد. برخلاف چیزی که بنظر می‌رسد، در بسیاری از موارد مقدار این تفاوت بسیار زیاد است و راهی برای نزدیک کردن قیمت واحد به NAV آن وجود ندارد. (این مشکل در ETF حل شده است!)

صندوق سرمایه گذاری قابل معامله (ETF)

همانگونه که ذکر شد، هر یک از دو نوع صندوق سرمایه ثابت و سرمایه متغییر دارای نکات مثبت و منفی هستند:

• نکات مثبت صندوق سرمایه متغییر: صدور و ابطال به قیمت NAV واحد و امکان کاهش و افزایش تعداد واحد صندوق
• نکته مثبت صندوق سرمایه ثابت: امکان معامله واحد صندوق در بازار

بنابراین، آیا بهتر نیست نوع سومی از صندوق را طراحی کنیم که نکات مثبت هر دو این صندوق‌ها را داشته باشد؟

صندوق سرمایه‌گذاری قابل معامله ویژگی‌های مثبت هر دو را دارد. در ادامه به بررسی ویژگی‌های یک صندوق سرمایه‌گذاری قابل معامله می‌پردازیم.

ویژگی اول

واحد این صندور در طول روز در بازار مورد معامله قرار می‌گیرد؛ درست مانند یک سهم. یعنی می‌توان از صفحه مربوط به کارگزاری، نام صندوق مورد نظر را جست و جو و آن را خرید و فروش کرد.

ویژگی دوم

در صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله، صدور و ابطال واحد فقط و فقط برای برخی از سرمایه‌گذاران بزرگ صندوق انجام می‌شود و صندوق برای عموم مردم واحد صادر و ابطال نمی‌کند. این رکن صندوق در ایران تحت عنوان «بازارگردان» و کشورهای دیگر تحت عنوان AP (یا Authorized Participant) شناخته می‌شود. چنین ساز و کاری جهت نزدیک نگه داشته شدن قیمت واحد صندوق به NAV آن طراحی شده است.

جزئیات این ساز و کار در ایران با دیگر کشورها متفاوت است، امّا اساس آن یکسان است. فرض کنید قیمت واحد صندوق از NAV آن بیشتر باشد. (یعنی صندوق در قیمتی بالاتر از ارزش واقعی آن معامله شود.) همانطور که در نوشته قبلی گفته شد، در این صورت گفته می‌شود «صندوق در premium معامله می‌شود»؛ در این حالت، بازارگردان موظف است طی یک عملیاتی که به آن آربیتراژ گفته می‌شود قیمت واحد صندوق را به NAV آن نزدیک کند. نحوه انجام این عملیات در ایران کمی با دیگر کشورها تفاوت دارد و به همین دلیل، هم برای نمونه ایرانی و هم برای نمونه غیر ایرانی این عملیات در ادامه شرح داده می‌شود.

انجام عملیات آربیتراژ بین قیمت واحد و NAV آن در خارج از ایران

در کشورهایی نظیر آمریکا، برخی از سرمایه‌گذاران بزرگ صندوق تحت عنوان AP مسئول انجام آربیتراژ هستند. در مثال بالا، یعنی در شرایطی که قیمت واحد صندوق بیشتر از NAV آن است، یک AP اقدام به خرید یک سبد مشابه با سبد صندوق از بازار کرده و با تحویل این سهم‌ها به صندوق، واحد معادل آن‌ها را دریافت می‌کند و در بازار به فروش می‌رساند. این عمل از یک سو باعث بالا رفتن قیمت سهم‌های صندوق (و در نتیجه بالا رفتن NAV صندوق) شده و از سوی دیگر به علت فروش واحد جدید در بازار موجب کاهش قیمت واحد صندوق می‌شود. برای درک بهتر، به تصویر زیر زیر توجه کنید.

یک مثال از عملیات آربیتراژ

فرض کنید یک صندوق قابل معامله که به ۱۰ واحد تقسیم شده است، تعداد ۱۰۰ سهم «الف» به قیمت ۲۰۰ تومان برای هر سهم و ۵۰ سهم «ب» به قیمت ۷۰ تومان برای هر سهم را در سبد خود دارد و قیمت هر واحد آن در بازار برابر ۲۵۰۰ تومان است. برای سنجش وضعیت این ETF، باید NAV هر واحد این صندوق را محاسبه کنیم:

NAV = 100*200 + 50*70 = 23500

بنابراین NAV هر واحد عبارت است از:

NAV unit = 23500/10 = 2350

همانگونه که در مثال ذکر شد، قیمت هر واحد صندوق در حال حاضر برابر ۲۵۰۰ تومان است. با مقایسه قیمت هر واحد و NAV هر واحد به این نتیجه می‌رسیم که قیمت واحد صندوق به اندازه ۱۵۰ تومان بیشتر از NAV واحد است و بنابراین صندوق در premium معامله می‌شود. در این شرایط AP باید اقدام به آربیتراژ میان قیمت واحد و NAV واحد کند.

به منظور انجام آربیتراژ، AP اقدام به خرید سهم‌های الف و ب می‌کند. در نتیجه خرید، قیمت این دو سهم افزایش می‌یابد. بنابراین NAV واحد صندوق رشد می‌کند و مثلاً به ۲۴۰۰ تومان می‌رسد. همچنین AP با تحویل این سهم‌ها به صندوق، واحدهای جدیدی دریافت می‌کند و این واحدها را در بازار عرضه می‌کند. در نتیجه عرضه این واحدها در بازار، قیمت واحد صندوق کاهش می‌یابد و مثلاً به ۲۴۵۰ تومان می‌رسد. بنابراین طی عملیات آربیتراژ اختلاف قیمت واحد صندوق و NAV آن از ۱۵۰ تومان به ۵۰ تومان کاهش یافت.

این عملیات تا جایی ادامه پیدا می‌کند که قیمت واحد صندوق برابر قیمت NAV آن شود.

حالت برعکس

حالت برعکس نیز ممکن است رخ دهد. (یعنی حالتی که قیمت واحد در بازار کمتر از قیمت NAV آن باشد.) در این حالت AP مسیر برعکس را طی می‌کند؛ یعنی اقدام به خرید واحد از بازار، انتقال آن به صندوق و دریافت سهام می‌کند. در این حالت با خرید واحد، قیمت آن در بازار افزایش یافته و با عرضه سهام سبد صندوق به بازار، قیمت سهم‌ها کاهش یافته و در نتیجه NAV صندوق کاهش می‌یابد.

انجام عملیات آربیتراژ بین قیمت واحد و NAV آن در ایران

در ایران فرآیند آربیتراژ میان قیمت واحد صندوق و NAV واحد آن کمی با خارج از ایران متفاوت است و به ترتیب زیر است:

• اگر قیمت واحد صندوق از NAV هر واحد صندوق بیشتر باشد: در این صورت بازارگردان تعدادی واحد از صندوق خریداری می‌کند (واحد برای وی صادر می‌شود) و واحدها را در بازار عرضه می‌کند. تفاوت این روش با مشابه آن در خارج از ایران این است که در این روش بازارگردان سهم را از بازار خریداری نمی‌کند و سهم توسط خود صندوق خریداری می‌شود.
• اگر قیمت واحد صندوق از NAV هر واحد صندوق کمتر باشد: در این صورت بازارگردان تعدادی واحد صندوق را از بازار خریداری می‌کند و با تحویل این واحدها به صندوق معادل ریالی آن را دریافت می‌کند. (صندوق برای وی ابطال می‌شود.)

موارد عدم انجام آربیتراژ

امکان انجام آربیتراژ در ETFها فقط در صورتی فراهم می‌شود که تمامی سهم‌های سبد صندوق به طور پیوسته در طول روز معامله شوند؛ چرا که برای صدور یا ابطال واحد ETF نیاز است تمامی این سهم‌ها خرید یا فروش شوند. بنابراین اگر به هر دلیلی امکان خرید یا فروش یکی از سهم‌های سبد صندوق سرمایه‌گذاری قابل معامله فراهم نباشد، امکان انجام آربیتراژ وجود نخواهد داشت. در این صورت بازارگردان یا AP موفق به انجام آربیتراژ نخواهد شد. برخی از این موارد عبارتند از:

1. نماد یکی از سهم‌های سبد صندوق بسته باشد.
2. نماد یکی از سهم‌های سبد صندوق خریدار یا فروشنده‌ای نداشته باشد.

به همین دلیل ETFها عموماً سعی می‌کنند سهم‌ها و نمادهای معتبری را برای تشکیل سبد سرمایه‌گذاری انتخاب کنند.

صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله و صندوق‌های شاخصی

همانطور که در مقاله «همه چیز درباره صندوق‌های سرمایه‌گذاری» اشاره شد، یکی از روش‌های مدیریت صندوق، مدیریت به روش غیرفعال (passive) و با استفاده از یک شاخص است. در این روش صندوق سعی می‌کند بازدهی یک شاخص (مثلاً شاخص کل بورس تهران یا شاخص Dow Jones را دنبال کند.) اکثر ETFها به همین روش مدیریت می‌شوند. البته امکان مدیریت فعال ETFها نیز فراهم است، با این حال از ابتدای شکل‌گیری صندوق‌های قابل معامله در بازارهای مالی آمریکا، عمده صندوق‌های قابل معامله بصورت شاخصی (index fund) تشکیل شده‌اند. علت این مسئله این است که معمولاً سهم‌هایی که در شاخص‌های معروف وجود دارند، نقدشوندگی بیشتری دارند و پیوسته‌تر مورد معامله قرار می‌گیرند. این مسئله فرآیند آربیتراژ را میسرتر می‌کند.

روش خرید و فروش صندوق سرمایه‌گذاری قابل معامله (ETF)

همانگونه که که متن نوشته اشاره شد، صندوق قابل معامله دقیقاً مانند یک سهم خرید و فروش می‌شود؛ به این معنی که هر صندوق در بازار فرابورس یک نماد دارد. برای خرید صندوق باید از صفحه حساب کارگزاری خود، نماد صندوق را جست و جو کرده و آن را خریداری کنید.

آشنایی با مفهوم صندوق در صندوق

(در زبان انگلیسی: Fund of Funds)

صندوق در صندوق یکی از انوع صندوق‌های سرمایه‌گذاری است، با این تفاوت که این نوع از صندوق، به جای خرید مستقیم اوارق بهادار، اقدام به خرید واحد دیگر صندوق‌ها می‌کند.

لینک‌های مفید

برخی از لینک‌های مفید جهت شناخت بهتر صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله:

نمونه اساسنامه و امیدنامه صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله

گزارش عملکرد صندوق‌های سرمایه‌گذاری در سال‌های مختلف

لیست صندوق‌های سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار

اصطلاحات

صندوق سرمایه‌گذاری قابل معامله = Exchange Traded Fund (ETF)

صندوق سرمایه‌گذاری مشترک = Mutual Fund

صندوق سرمایه متغیر = Open-end Fund

صندوق سرمایه ثابت =  Closed-end Fund

خالص ارزش دارایی یک واحد = Unit Net Asset Value

صندوق شاخصی = Index Fund